9 schitterende schatten in Turkse ruïnestad Efeze

Het eerste gebouw op de hoofdstraat is het Boulotherion, waar de duizend belangrijkste inwoners van Efeze vergaderden. Op het plein voor deze raadkamer werden klaterende fonteinen neergezet, zodat het klootjesvolk buiten niet kon horen wat er besproken werd.

Vanuit de raadszaal bestuurde de elite de stad. Het gewone volk mocht hier niet komen.

„Dat had trouwens toch niks te zeggen”, vertelt mijn jonge Vlaams-Turkse gids Erdem Eryilmaz. De raad stond bekend om eindeloos vergaderen en leuteren, zonder concrete actie, aldus Erdem.

„De gevel was versierd met beelden van stieren”, wijst hij. „Dit gebouw is daarom de oorsprong van het begrip ‘bullshit’. Wat politici allemaal uitkramen, is allemaal onzin.”

Even verderop ligt de Tempel van Domitianus, een wrede Romeinse keizer.

Toen hij de tol van de haven verhoogde en schippers in opstand kwamen, nodigde hij hen uit voor een gesprek. Toen ze netjes verzameld waren, liet hij ze allemaal vermoorden.

Bij de tempel werd een beeld van de godin Nike neergezet, de gevleugelde overwinning. De vleugels waren de inspiratie voor een Amerikaanse toerist die later een sportmerk zou oprichten.

We wandelen verder over de hoofdstraat langs de fontein van Trajanus.

De keizer rust als heerser van de wereld met zijn rechtervoet op een globe. Volgens sommigen is dat het bewijs dat de Romeinen wisten dat de aarde rond was.

Even daaronder ligt de fontein van zijn opvolger keizer Hadrianus, alias de ’toeristenkeizer’.

Tijdens zijn regeerperiode heerste er vrede en die gebruikte Hadrianus om eens lekker rond te reizen door zijn. Dat strekte zich toen uit van Schotland tot Egypte en van Marokko tot Roemenië. Efeze beviel hem wel, want hij kwam er meerdere keren.

Een stukje verder staan de openbare latrines, waar de oude Grieken en Romeinen gezellig naast elkaar hun behoefte deden.

In de winter stuurden meesters hun slaven vooruit om met hun kont het koude marmer alvast op te warmen. Je hebt er uitzicht over het pronkstuk van Efeze: de Bibliotheek van Celsus.

De bibliotheek werd gebouwd op het hoogtepunt van de macht van het Romeinse Rijk.

De bibliotheek was het hart van de stad, en lag middenin een wijk met sjieke winkels en peperdure villa’s. De bibliotheek was het ultieme prestigeobject, een symbool van de Romeinse macht. En volkomen nutteloos voor 90 procent van de bevolking, die niet kon lezen of schrijven.

Het was bedoeld om te imponeren, en dat doet het ook.

De gevel was een en al zuilen, reliëfs en beelden. Door een optisch trucje van de architect oogt het gebouw groter dan het is. Binnen had de geletterde elite een leeszaal van drie verdiepingen, met overal marmer en galerijen.

In de nissen lagen wel 12.000 perkamentrollen. Dubbele muren beschermden de boeken tegen vocht en schimmel. Tussen die muren liepen nauwe gangen -duistere plekken waar ongetwijfeld veel complotten werden gesmeed.

Het gebouw was zo ontworpen dat het ochtendlicht door de voorgevel scheen en vroege vogels het beste leeslicht hadden. Maar ook ‘s avonds waren er veel mannen uit de elite te vinden.

Voor het gebouw stond namelijk de ingang van een ondergrondse tunnel naar het grootste bordeel van de stad.

,,Die was daar expres neergelegd. Zo konden mannen zonder blikken of blozen zeggen dat ze even naar de bieb gingen”, glimlacht Erdem.

Niet ver van de bibliotheek ligt een ander hoogtepunt van Efeze: het theater.

Het is het grootste theater uit de oudheid en bood plaats aan 25.000 toeschouwers. Behalve dramavoorstellingen werden hier ook gladiatorengevechten gehouden. Daarbij moesten soms criminelen vechten tegen een gladiator.

Als de veroordeelde kon ontsnappen en de tempel van Artemis kon bereiken, kreeg hij pardon. Dan had Artemis namelijk plannen met hem, geloofde men.

Het theater is een akoestisch meesterwerk: zelfs op de bovenste rijen kan je horen wat er op het podium gezegd wordt. Leuk is om het zelf te proberen. Vaak kan je zelfs gefluister verstaan!

Vrouwen werden verafgood in Efeze.

In de donkere oudheid vereerden de inwoners Moeder Aarde, daarna de lokale vruchtbaarheidsgodin Cybele. Toen de Grieken en daarna de Romeinen kwamen, veranderde Cybele in Artemis. Ook een moedergodin moet met haar tijd meegaan.

Artemis had een enorme tempel, een rechthoek van wit marmer zo groot als een voetbalveld, met daarop 127 Ionische kolommen van achttien meter hoog. De tempel was versierd met reliëfs en voor de ingang stond een levensgroot beeld van de godin.

Het gebouw was een van de Zeven Wereldwonderen, samen met iconische gebouwen als de piramides van Gizeh en de hangende tuinen van Babylon.

De tempel bracht veel geld in het laatje: van heinde en verre kwamen pelgrims offers brengen om gunsten af te dwingen bij de machtige godin. De tempel was de grootste ‘cash cow’ van Efeze.

Hoewel veel gebouwen in Efeze nog in redelijk goede staat zijn, is van de tempel van Artemis niets meer over. Er staat nog slechts een pilaar, waar meestal een paartje ooievaars op nestelt.

De verwoesting van de tempel is te danken aan de Goten. Deze barbaren uit het oosten maakten de stad met de grond gelijk aan het eind van de derde eeuw. De tempel en de bibliotheek werden niet herbouwd.

Inmiddels was het christendom namelijk de leidende godsdienst geworden. De christenen verfoeiden heidense gebouwen en de cultus rond Artemis werd gezien als afgoderij.

Daarna was het snel gedaan met de macht van Efeze.

Een paar aardbevingen maakten het karwei af. De haven slibde dicht en veranderde in een moeras. De handel viel stil en malaria rukte op. Efeze werd een boerengehucht.

In de zesde eeuw leefde de stad nog even op. De grote Byzantijnse keizer Justinianus blies het Oost-Romeinse Rijk weer leven in. In Constantinopel bouwde hij de Hagia Sofia en in Efeze een enorme basiliek voor apostel Johannes.

Daarna horen we niet veel meer van Efeze.

Alleen de moederfiguur, die ging niet ten onder. Zij bleek taai. Op een kwartier rijden, bovenop een berg boven Efeze, ligt het huis van Maria. Een simpel gebouwtje staat op de plek waar de Moeder van Jezus haar laatste dagen zou hebben doorgebracht.

„Ik hou van deze plek, het heeft iets spiritueels”, zucht Erdem dromerig.

Het is een belangrijk pelgrimsoord voor zowel christenen als moslims. Er staan borden in alle talen, waaronder Arabisch. Meryem komt namelijk ook in de Koran voor en is ook voor moslims heilig.

Aan een lange muur hangen de pelgrims wensbriefjes voor Maria: moeders die voor hun zonen een leuke vrouw en veel kinderen wensen, ouderen die hopen nog lang gezond te blijven, mensen die vrede op aarde willen.

„Een keer per jaar wordt alles weggehaald”, vertelt Erdem. „Maar een paar maanden later hangt de muur alweer vol.”

Duizenden wensen in alle talen van de wereld bedekken de muur compleet. De oergodin van Efeze is nog springlevend, en ze heet nu Maria.

In Efeze mag je zeker het archeologische museum Efes Müzesi niet missen.

Hier liggen de mooiste vondsten uit Efeze, zoals beelden van Cybele die onder de tempel werden gevonden.

De godin van de vruchtbaarheid is afgebeeld met heel veel borsten – hoewel sommigen beweren dat het stierenballen zijn. Er werden ook veel beelden van Romeinse keizers gevonden, zoals Hadrianus en een pompeus beeld van de wrede Domitianus.

Efeze is niet de enige ruïnestad aan de westkust van Turkije.

Als kralen aan een halssnoer liggen ze aan grote blauwe zee: Troje, Pergamon, Milete, Halicarnassus en tientallen kleinere ruïnesteden met mooie namen als Knidos, Assos en Patara. Plekken uit de Ilias en de Odyssee, en met beroemde inwoners als Herodotus, Aristoteles en Sint-Nicolaas.

Veel van deze steden zijn goed bewaard. Dat is bijzonder, want meestal verdwijnen oude steden onder steeds weer een nieuwe laag bewoning. Na een paar eeuwen zie je er niets meer van.

Maar dit deel van Turkije is apart. Net zoals Efeze werden de steden hier in de late oudheid verlaten, na aardbevingen, overstromingen, binnenvallende barbaren en/of epidemieën. De bewoners begonnen ergens anders opnieuw en de ruïnes verdwenen onder de grond.

Een van de meest pittoreske is Priëne, een ruïne op een heuvel begroeid met pijnbomen en dennen.

Priëne was de eerste stad die werd gebouwd volgens een schaakbordpatroon, met rechte straten van noord naar zuid en van west naar oost en daartussen huizenblokken. Er komen maar weinig bezoekers en het enige geluid dat je er hoort is het getjirp van cicaden.

Theater van Milete

Wat verder ligt Milete, ook een belangrijke stad in de oudheid.

Net als Efeze en Priëne kwam Milete steeds verder van de zee te liggen en raakte de haven verzand door de Meander. De gebouwen liggen pittoresk te verzakken in het moeras. Milete heeft een van de grootste en mooiste theaters van de streek.

Hoe reis je naar Efeze?

Een goede uitvalsbasis om Efeze te bekijken is Kusadasi. De badplaats is scherp geprijsd. Vanaf Kusadasi is het maar een half uurtje rijden naar Efeze.

Kusadasi ligt niet ver van Izmir, en deze stad is met Turkish Airlines via Istanbul makkelijk te bereiken met meerdere vluchten per dag.

Tip Het is makkelijk om een excursie naar Efeze te boeken via GetYourGuide.